TÜRKİYE’DE AKARSULARIN
OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ
NOT: Türkiye’nin bugünkü yer
şekillerinin oluşmasında en fazla etkili olan dış kuvvet AKARSULAR, iç kuvvet
OROJENEZdir.
AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
1.VADİ
Akarsuların aşındırarak içinde aktığı ,
sürekli inişi olan yatağına denir.
VADİ ÇEŞİTLERİ
a.ÇENTİK VADİ
Akarsu yatak eğiminin fazla olduğu
alanlarda derine aşındırmanın
etkisiyle oluşurlar.
Genellikle akarsuların kaynağına yakın
kesimlerinde görülür. Türkiye'de en fazla görülen vadi şeklidir.
b.BOĞAZ VADİ
Akarsuların sıradağları enine
kesmesiyle oluşturdukları dik yamaçlı dar ve derin vadilere boğaz vadi denir.
Karadeniz ve Akdeniz'de kıyı ile iç
kesim arasında önemli geçitleri oluştururlar.
c. KANYON VADİ
Karstik arazilerde kimyasal aşındırma
ile oluşan derin ve dik yamaçlı vadilerdir.
Ülkemizde Toros dağlık bölgesinde
yaygın olarak görülür. Ör: Göksu vadisi
(Mersin) , Köprülü Kanyonu ve Güver Kanyonu (Antalya), Saklıkent Kanyonu ve
Kelebekler Vadisi (Muğla), Ulubey Kanyonu (Uşak)
NOT: Ihlara Vadisi(Aksaray) volkanik
arazi üzerinde oluşmuştur. Bu yönüyle diğer kanyon vadilerden farklıdır.
d.TABANLI VADİ
Akarsu yatak eğiminin az olduğu
alanlarda yana aşındırmanın etkisiyle oluşur.
Ülkemizde Batı Anadolu akarsu
vadileri genelde tabanlı vadi
şeklindedir.
2.PERİBACALARI
Volkanik arazilerde ( tüflü ) sel aşındırması sonucu oluşur.
Peribacalarının oluşmasında rüzgarların
etkisi dolaylıdır.
Yudumuzda en yaygın Nevşehir
(Ürgüp, Göreme) çevresinde görülür.
3.KIRGIBAYIR (BADLAND:KÖTÜ ARAZİ)
Eğimin fazla , bitki örtüsünün
seyrek olduğu arazilerde sel sularının araziyi çok sık bir şekilde yarması ile
oluşan yer şekilleridir.
Bu tür arazilerde tarım yapma
imkanı yoktur. Yurdumuzun iç kesimlerinde yaygın
olarak görülür.
4.DEV KAZANI
Akarsuların şelale şeklinde aktığı
yerlerde, suların düşme alanında aşındırma ile oluşan çukurluklara denir. Yurdumuzda Manavgat, Kurşunlu, Düden
şelalelerinde olduğu gibi.
5.PLATO
Akarsular tarafından derince yarılmış
yüksek düzlüklere plato denir
6.PENEPLEN (YONTUK DÜZ)
Yer şekillerinin akarsular
tarafından deniz seviyesine kadar
aşındırılması ile ortaya çıkan hafif dalgalı düzlüklerdir.Günümüzde
Türkiye’de peneplen alanı yoktur.
7.MENDERES
(BÜKLÜM)
Akarsu yatak eğiminin az olduğu
alanlarda oluşurlar.
Yurdumuzda Batı Anadolu akarsularında
yaygın olarak görülür.
MENDERES YAPAN AKARSUYUN GENEL ÖZELLİKLERİ
a. Yatak eğimi azdır.
b. Akış hızı ve enerji potansiyeli azdır.
c. Akarsuyun uzunluğu artmıştır.
d. Akarsu sık sık yatak değiştirir.
e.
Hem aşındırma, hem de biriktirme yapar.
BİRİKİM ŞEKİLLERİ
1.BİRİKİNTİ KONİSİ
Dağ yamaçlarından inen
suların , eğimin azaldığı dağ
eteklerinde taşıdığı materyalleri biriktirmesi ile oluşan yeryüzü
şekilleridir.
2.DAĞ ETEĞİ OVASI
Birikinti konilerinin birleşmesi
sonucu oluşan hafif dalgalı
düzlüklerdir. Ör; Dörtyol-Hatay
3.TABAN
SEVİYESİ OVASI
Deniz seviyesine yaklaşan
akarsuların taşıdığı maddeleri yatağı çevresinde biriktirmesi ile oluşan
düzlüklerdir.
Çoğu yerde deltalarla iç içedir.
Deltalardan ayrılan yönü kara üzerinde birikme ile oluşmalarıdır.
4.IRMAK
ADASI(KUM ADASI)
Akarsu yatak eğiminin azaldığı ve
yatağın genişlediği yerlerde taşınan
alüvyonların yatak içinde birikmesi ile oluşur.
5.DELTA OVASI
Akarsuların taşıdığı malzemeleri
denize döküldüğü yerde biriktirmesiyle
oluşan düzlüklerdir.
Delta Oluşumunda Etkili Faktörler
Döküldüğü deniz sığ olmalıdır.
Yani kıta sahanlığı geniş olmalı.
Kıyı akıntısı olmamalı.
Bol miktarda alüvyon taşınmalı.
Yani akarsu havzasında erozyon fazla
olmalıdır.
Akarsuyun taşıma gücü fazla
olmalıdır.
Gel-git olayı kuvvetli
olmamalı.
TÜRKİYE’DE KARSTİK
ŞEKİLLER
Kolay eriyebilen kayaların (kalker,
jips,kayatuzu) yaygın olduğu arazilere karstik arazi denir.
Yer altı sularının karstik taşları
şekillendirmesiyle oluşan coğrafi şekillere karstik şekiller denir.
Ülkemizde karstik şekiller en fazla Akdeniz
Bölgesi’nde görülür. Sebebi, kalkerli
arazinin geniş yer tutmasıdır.
NOT: Akdeniz Toros Dağları’nda kalkerli,
Çankrı-Sivas çevresinde Jipsli arazi fazladır.
KARSTİK AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
1.LAPYA
Kalkerli arazilerde yağmur ve kar
sularının kimyasal aşındırması ile oluşan oluk şeklindeki yarıntılardır.
Derinlikleri bir kaç cm ile bir kaç
metre arasında değişir.
Karstik şekillerin en küçüğüdür.
2.DOLİN
Kalkerli arazilerde erime ve
çökme sonucu oluşan tava şeklindeki çukurluklardır.
3.UVALA
Dolinlerin birleşmesi ile oluşan daha
büyük çukurluklardır.
4.POLYE (GÖLOVA)
Uvaladan daha büyük karstik erime ve
tektonik çöküntü alanlarıdır.
Ör: Antalya (Elmalı, Korkuteli) ,
Burdur (Kestel, Tefenni, Gölhisar),
Denizli
(Tavas,Acıpayam) ve Muğla Ovaları.
5.OBRUK
Kalkerli arazilerdeki mağara
tavanlarının çökmesiyle oluşan derin doğal kuyulardır.
Ör: Cennet-Cehennem Obrukları
(Mersin), Kızören Obruğu (Konya) .
6.DÜDEN (SU YUTAN-SU ÇIKAN)
Yerüstü sularının yeraltına daldığı
veya yer altı sularının yüzeye çıktığı doğal kuyulardır. Ör: Altınbeşik
Mağarası ve düdeni.
7.MAĞARA
Kalkerli arazilerde yer altı sularının
kimyasal aşındırması ile oluşan
yeraltındaki boşluklardır.
İnsuyu Mağarası (Burdur)
Zindan Mağarası (Isparta)
Damlataş ve Dim Mağaraları (Antalya)
Narlıkuyu (Astım) Mağarası (Mersin)
Ballıca Mağarası (Tokat)
Karaca Mağarası (Gümüşhane)
Kaklık ve Keloğlan Mağaraları (Denizli)
Not: Türkiye’nin ilk ve tek volkanik
mağarası Hatay-Hassa’dadır.
Neşehir Derinkuyu Mağarası insan
yapımıdır.
KARSTİK BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1.TRAVERTEN
Yer altı suları içinde erimiş halde
bulunan kalkerin suların yüzeye çıktığı yerde çökelmesi ile oluşan yer
şekilleridir. Çökelme olabilmesi için su içindeki CO2 uçmalıdır. Ör:
Pamukkale(Denizli)
2.SARKIT-DİKİT-SÜTUN
Kalkerli arazilerdeki mağara tavanından
damlayan yer altı suları içindeki erimiş haldeki kalkerin çökelmesi ile
oluşur. Çökelme tavanda olursa sarkıt, tabanda olursa dikit ,
birleşirlerse sütun oluşur.
TÜRKİYE’DE DALGALARIN OLUŞTURDUĞU
YER ŞEKİLLERİ
Dalgalar sığ kıyılarda
biriktirir, derin kıyılarda aşındırır.
DALGA AŞINDIRMA
ŞEKİLLERİ
FALEZ (YALIYAR)
Dağların kıyıdan dik bir şekilde
yükseldiği alanlarda dalgaların yamacın altını oyması ve üst kısmın
çökmesiyle oluşan yer şeklidir.
Yurdumuzda Doğu ve Batı Karadeniz
kıyılar ile Akdeniz kıyılarında (Teke Yarımadası-Taşeli Platosu ) falez oluşumu görülür.
NOT: Antalya şehir merkezinde az da
olsa falez oluşumu vardır. Normalde koy ve körfezde biriktirme olur. Bu
genellemeye Antalya Körfezi uymaz.
DALGA BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1.KUMSAL (PLAJ)
Dalgaların taşıdığı kumları sığ
kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kum depolarıdır.
Yurdumuzda en fazla Ege
kıyılarında görülür.
2.KIYI OKU VE KIYI KORDONU
Dalgaların taşıdığı kumları denize
doğru biriktirmesiyle kıyı oku , koy ve körfezin ağız kısmında biriktirmesiyle kıyı
kordonu oluşur.
3.TOMBOLO
Kıyı yakınında bulunan ada ile kara
arasında dalgaların getirdiği malzemeleri biriktirmesi sonucu ada karaya
bağlanır. Bu şekilde oluşmuş yer şekillerine tombolo denir. Ör: Kapıdağ
Yarımadası ve Sinop Yarımadası’dır
TÜRKİYE’DE RÜZGARLARIN OLUŞTURDUĞU YER
ŞEKİLLERİ
Rüzgarların yeryüzünü şekillendirme faaliyetleri daha
çok
bitki örtüsünün cılız,
yağış miktarının az,
mekanik çözülmenin fazla olduğu bölgelerde görülür.
Türkiye’de
rüzgarların oluşturduğu yer şekilleri yaygın değildir.
Rüzgarlar en fazla Konya Karapınar çevresinde etkilidir.
Rüzgarlar kumsalların bulunduğu deniz
kıyılarında da etkilidir. Çukurova-Silifke deltalarının kıyı bölgeleri, Kumköy,
Şile, Çeşme plajları rüzgarların en etkili olduğu yerlerdir.
Rüzgar Aşındırma Şekilleri
Mantarkaya
Şahitkaya
Tafoni (Kovuk)
Rüzgar Biriktirme Şekilleri
Kumullar :Konya-Karapınar
Barkan
Lös
TÜRKİYE’DE
BUZULLAR
Türkiye’deki buzul alanları ,
dünyadaki soğumalara bağlı olarak IV. zamanın ilk yarısında oluşmuştur.
Türkiye’nin bugünkü yer
şekillerinin oluşmasında en az etkili olan dış kuvvet buzullardır.
Ülkemiz ılıman iklim kuşağında
olduğundan genellikle buzul şekillerinin görüldüğü alanlar 2200 m’nin
üzerindedir.
Günümüzde Buzul Bulunan Dağlarımız
Kaçkar
Ağrı (Takke buzulu)
üphan
Cilo (Türkiye’nin en büyük vadi buzulu
bulunmaktadır.)
Sat
Erciyes
Aladağlar
Bolkar Dağları
Buzul Aşındırma Şekilleri
Buzul vadisi (tekne vadiler)
Sirk (buz yalağı)
Hörgüçkaya
Buzul Biriktirme Şekilleri
Moren
Drumlin
Sander ovası
TÜRKİYE’DE KIYI TİPLERİ
1.ENİNE KIYILAR
Dağların kıyıya dik uzandığı yerlerde
görülür.
Ege
Kıyıları (Edremit-Kuşadası arası) örnektir.
Bu kıyılarda;
Girinti-çıkıntı doğal liman fazladır.
İç kesimlere ulaşım kolaydır. Bu
sebeple limanların hinterlandı (ard
bölge) geniştir.
Deniz etkisi iç kesimlere
kadar sokulabilir.
Kıta sahanlığı geniştir. Daha çok
birikim şekilleri görülür.
2.BOYUNA KIYILAR
Dağların kıyıya paralel uzandığı
yerlerde görülür.
Karadeniz ve Akdeniz kıyıları örnektir.
Bu kıyılarda;
Girinti-çıkıntı doğal liman azdır.
İç kesimlere ulaşım zordur. Bu sebeple
limanların hinterlandı (ard bölge) dardır.
Kıta sahanlığı dardır. Bu sebeple daha
çok dalga aşınım şekilleri yaygındır.
Deniz etkisi iç kesimlere fazla
sokulamaz. Bu sebeple kıyı ile iç kesim arasında farklılık fazladır.
3.RİA TİPİ KIYILAR
Akarsu vadilerinin deniz ilerlemesi
sonucunda su altında kalmasıyla oluşan kıyı tipidir.
Ülkemizde İstanbul-Çanakkale Boğazları,
Haliç ve G.Batı Anadolu kıyıları ria tipi kıyılara örnektir.
4.DALMAÇYA TİPİ KIYILAR
Kıyıya paralel uzanmış dağların
arasındaki vadilerin deniz ilerlemesi ile su altında kalmasıyla oluşan
kıyı tipidir. Dağların yüksek kısımları kıyıda adaları oluşturur.
Antalya- Kaş kıyıları örnektir.
5.LİMANLI KIYILAR
Kıyı oklarının koy önlerini kapatması
ile oluşurlar.
Büyük ve Küçük Çekmece kıyıları
örnektir.
NOT: Özel konumdan dolayı (Okyanusa
kıyısı olmadığından) Haliç ve Watt tipi kıyılar ülkemizde görülmez.
Matematik konumdan dolayı;
Fiyort ve Skayer tipi kıyılar (buzullar
etkili)
Resif tipi kıyılar (Tropikal kuşakta
mercanların oluşturduğu kıyılar) görülmez.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder